Triz Nedir ?

Prof. Dr. Metin O. Kaya

Triz içinde çok sayıda teknikleri barındıran sistematik fikir üretme topluluğudur. Triz 1926'da Sovyetler Birliği Taşkent’de doğan Genrich Altshuller tarafından ortaya konulmuştur. Teoriya Resheniya Izobretatelskikh Zadatch (Теория Решения Изобретательских Задач) kelimelerinin baş harflerinden ortaya çıkmıştır. Altshuller 1946'da patent subayı olarak atandıktan sonra çok sayıda patent incelemiş ve bu patentlerin arkasındaki temel fikirleri yakalayarak TRIZ’in ortaya çıkmasını sağlamıştır.

TRIZ’in bir çok aracı diğer çoğu teknik gibi psikoloji temeline dayanmayıp bundan önceki mucitlerin yaptıklarından pattern (kalıp,örnek) çıkarmaya dayanmaktadır. Ancak yine de “Minik Cüceler Topluluğu”, “9 Pencere Yaklaşımı”, “Boyut, Zaman, Maliyet Operatörleri” gibi teknikler daha çok psikolojik ataleti kırmaya yöneliktir.

TRIZ size problemin çözümünün yaklaşık olarak neye benzediğini söyler. Örneğin 1km karelik bir alanda hazine olsun. Önceden nerede olduğunu bilmediğimiz için her yeri tek tek kazmamız gerekir. Bizden önce başkaları da kazmış ise şanslı sayılırız en azından oraları kazmamıza gerek kalmaz. TRIZ ise sizi boş yere tüm alanı kazmanıza gerek bırakmadan örneğin 10 metre karelik bir alanda kazı yaparak hazineyi bulmanızı sağlar. Doğrudan hazineyi buldurmaz, eninde sonunda deneme/yanılma veya beyin fırtınası gibi tekniklere ihtiyacınız olacaktır. Yani bir progam yapalım düğmeye bastığımızda bize doğrudan buluş yapsın diye bir beklenti içinde olmamamız gerekir. Program sizi çözüme oldukça yaklaştıracaktır.

Aşağıdaki şekilde TRIZ’in bir çok tekniğini görebilirsiniz. Dikkat edilirse tekniklerin bir kısmı problem çözmeye yönelik iken diğer grup ise gelecekte ne olacağına dair fikir yürütmemize yarar. Bu resmin içinde TRIZ’in psikolojik ataleti kırmaya yönelik “Minik Cüceler Topluluğu”, “9 Pencere Yaklaşımı”, “Boyut, Zaman, Maliyet Operatörleri” gibi tekniklerin yer almadığına dikkat ediniz.

TRIZ-Çelişki

Prof. Dr. Metin O. Kaya

Günlük hayatımızda evimizde, işyerimizde çelişkiye çok sık rastlarız. Örneğin “Kahve güzel içimli olması için sıcak, müsterinin yanmaması için de soğuk olmalıdır” cümlesini ele alalım. Burada kahvenin hem sıcak hem de soğuk olması gerekmektedir. Ilık ara bir çözümdür ama çoğu insan ılık kahve içmek istemez. Bir kahve fincanı bu problemi halletmektedir.

Çelişkileri iki gruba ayırmak mümkündür. Birinci grupta bir özellik iyileşirken başka bir özellik kötüleşir. Örnek: Penisilin mikropları öldürürken yararlı dokulara da zarar verir. Bu tip çelişkiye teknik çelişki adı verilir. Diğer gurup çelişkide ise birbiriyle çelişen iki özelliğin aynı anda olması durumu vardır. Yukarıda ilk verdiğimiz örnek “Kahve güzel içimli olması için sıcak, müsterinin yanmaması için de soğuk olmalıdır”. Bu tip çelişkiye fiziksel çelişki adı verilir.

Fiziksel çelişkileri çözmek için ayırma prensipleri* kullanılırken teknik çelişkileri çözmek için 39x39 çelişki matrisi**   kullanılır.

Teknik Çelişki Örnekleri

• ●Araç motoru hızlı gitmeye imkân sağlamalı ama ısınmamalı (vites kutusu)
• ●Masa, ağır yük taşıyacak kadar mukavemeti yüksek olmalı ama aynı zamanda kolay taşınabilmeli (sökülebilir masa)

Fiziksel Çelişki Örnekleri

• ●Trafik aynı anda hem kuzeyden güneye hem de batıdan doğuya kesintisiz akmalı (alt geçit)
• ●Gözlük aynı anda hem yakını hem de uzağı görme imkanı sağlamalıdır (progressive gözlük)

Triz’in Çelişki tekniğiyle çözülebilen bir problemi dikkatinize sunuyorum. Bu örnekleri inceleyerek çözümünü bildiğiniz problemleri bu teknik ile tekrar çözerek kendinizi geliştirebilir ve kimbilir belki de farklı çözümler üreterek yeni buluşlar yaparsınız. Altshuller’in dediği gibi “Triz bir düşünme teorisidir, düşüncenin yerine geçmez”. Sonuçta düğmeye basınca buluş yapan bir program yok. Triz size buluş yapma sürecinde yanlış yollara sapmanızı önlemede ve olası çözümleri önünüze getirmede katkıda bulunur.

Problem

Metal bir parça nikel ile kaplanmak istendiğinde nikel tuzu banyosunun içine yerleştirilir. Sürecin verimliliğini arttırmak için banyo ısıtılır. Ancak ısıtma tuz çözeltisinin kararlılığını azaltır ve bozulma başlar. Bu durumda karşımıza bir fiziksel çelişki çıkıyor. Nikel tuz banyosu hem sıcak hem de soğuk olmalı. Bu iki durumu aynı anda sağlayan nasıl bir sistem geliştirilebilir?

Çözümde yardımcı olacak Kaynaklar

Ayrılık Prensipleri

• ●Uzayda ayrılık
• ●Zamanda ayrılık
• ●Koşula göre ayrılık
• ●Sistemin bütünü ve parçaları arasındaki ayrılık

Ayrılık prensipleri 40 buluş prensibiyle aşağıdaki şekilde ilişkilendirilir.

Uzayda Ayrılık Problemleri İçin Önerilen Prensipler

1 Parçalara Ayırma (Segmentation)

2 Çıkarma, Ayırma (Taking Out)

3 Yerel Kalite (Local Quality)

4 Asimetri (Asymmetry)

7 İç-içe Yerleştirme-Matruşka (Nested Doll)

13 Tersinden Yapma (The Other Way Round)

14 Küresellik, Eğrilik (Spheroidality/Curvature)

17 Yeni Bir Boyuta Geçiş (Another Dimension)

24 Aracı Kullanma (Intermediary)

26 Kopyalama (Copying)

30 İnce Film ya da Zar (Flexible Membranes and Thin Films)

40 Kompozit Malzeme (Composite Materials)

Zamanda Ayrılık Problemleri İçin Önerilen Prensipler

1 Parçalara Ayırma (Segmentation)

7 İç-içe Yerleştirme-Matruşka (Nested Doll)

9 Baslangıçta Eylemsizlik, Ön Karşı Hareket (Prior Counteraction)

10 Baslangıçta Hareket, Önceden Yapma (Prior Action)

11 Önceden Önlem Alma (Cushion in Advance)

15 Dinamiklik (Dynamics)

16 Kısmi veya Aşırı Çalışma (Partial or Excessive Action)

18 Titreşim (Mechanical Vibration)

19 Periyodik Çalışma (Periodic Action)

21 Hızlı Hareket (Rushing Through)

24 Aracı Kullanma (Intermediary)

26 Kopyalama (Copying)

27 Ucuz ve Kısa Ömürlü Cisimler Kullanma (Cheap Short Living Objects)

29 Pnömatik ve Hidrolik Yapılar Kullanma (Pneumatics and Hydraulics)

34 Atılan ya da Değiştirilen Parçalar (Discarding and Recovering)

36 Faz Dönüşümü (Phase Transition)

37 Isıl Genleşme (Thermal Expansion)

Koşula Göre Ayrılık Prensipleri

28 Mekanik Sistemin Yerine Koyma (Replace Mechanical System)

29 Pnömatik ve Hidrolik Yapılar Kullanma (Pneumatics and Hydraulics)

31 Gözenekli Malzeme (Porous Materials)

32 Renk Değiştirme (Colour Changes)

35 Fiziksel ya da Kimyasal Durum Değişikliği (Parameter Change)

36 Faz Dönüşümü (Phase Transition)

38 Güçlü Okside Ediciler Kullanma (Accelerated Oxidation)

39 Atıl Ortam (Inert Atmosphere)

Ölçekte Ayırma için Önerilen Prensipler

a) Üst — Sistem

5 Kaynaştırma, Birleştirme (Merging)

6 Evrensellik, Genellik (Universality)

12 Alternatif (Eş) Potansiyellik (Equipotentiality)

22 Zararı Faydaya Çevirme (Blessing in Disguise)

33 Homojenlik (Homogeneity)

40 Kompozit Malzeme (Composite Materials)

b) Alt — Sistem

1 Parçalara Ayırma (Segmentation)

3 Yerel (Kısmi) Kalite (Local Quality)

24 Aracı Kullanma (Intermediary)

27 Ucuz ve Kısa Ömürlü Cisimler Kullanma (Cheap Short Living Objects)